Ik was verbijsterd en ook wat ontstemd na woensdagavond. Hoe bestond het dat zo veel mensen gestemd hadden op een partij die niks anders deed dan verdeeldheid zaaien, dingen over het klimaat roepen die aantoonbaar onjuist zijn en last but not least die een fantastische kans om zeep helpt om voor grote groepen Nederlanders iets voor elkaar te krijgen wat op geen andere manier te realiseren: hun na-oorlogse bushokjes renoveren naar super comfortabele woningen.
Duizend miljard
Want dat is waar die 1000 miljard van Thierry aan uitgegeven zouden worden. Ik ben nauw betrokken bij het renoveren van 100-den (later dit jaar duizenden) woningen in Apeldoorn, Velp, Arnhem, Brunssum en Capelle. Dat ben ik gaan doen omdat ik na 5 jaar rijke particulieren helpen tot het inzicht kwam dat als ik ECHT impact wil hebben in de energietransitie dat ik dan mijn focus moet verleggen naar nieuwbouw, woningcoöperaties en verenigingen van eigenaren (VVE’s). Dat is zo langzamerhand aardig aan het lukken: ik word steeds vrager gevraagd om wooncomplexen energetisch in beeld te brengen.
Het eerste wat ik in zo’n traject doe is met het bestuur van de VVE (of woningcoöperatie) aan tafel gaan om te horen wat de geschiedenis van een complex is, wie de bewoners zijn, wat het energieverbruik is, welke onderhoudsvraagstukken er liggen en welke comfort-klachten zoal gehoord worden. Vaker wel dan niet zijn er onderhoudsproblemen met balkons, standleidingen, asbest, lekkende kozijnen waar bij storm water doorheen gutst.
De volgende stap is dat ik het gebouw van dak tot kelder in kaart breng en een aantal appartementen bekijk. Ik spreek de bewoners over hun bevindingen. Deze elitaire wereldverbeteraar staat zeg maar met zijn poten in de klei om bij Joris Driepinter te vernemen hoe het wonen hier bevalt. Ik zie ook dat de kamer niet vol staat met fotoreportages van Bali en dat er ook geen nieuwe Apple laptop op tafel staat. Dit zijn gewone mensen met kleine beurzen.
Totaal kansloos dat deze woning even energieneutraal gemaakt kan worden zoals de miljonair die ik ook help dat doet : het dak vol zonnepanelen, vloeren er uit, vloerverwarming er in alle kozijnen vervangen en een vette bodemwarmtepomp er in.
Dit probleem staat al jarenlang op de radar : hoe gaan we oude appartementencomplexen verduurzamen? Sinds kort heeft de politieke elite in Den Haag met de banken afgesproken dat er grote sommen geld (de miljarden van Baudet) beschikbaar komen om deze problematiek aan te pakken.
In fase 2 van het plannen spitten we het meerjarig onderhoudsplan door en bekijken we welke grote kosten er de komende jaren aan zitten te komen. We gaan dan bekijken of we het gebouw kunnen renoveren, het onderhoudsplan kunnen verduurzamen en de energielasten kunnen verlagen. We puzzelen net zo lang tot we een financiering gevonden hebben die alles woonlastenneutraal voor elkaar krijgt. Soms hebben mensen een paar tientjes per maand over voor een groter balkon.
Het renoveren van de flats leidt altijd tot een enorme comfortverbetering omdat we tochtproblemen, vochtproblemen en koude problemen oplossen. De complexen maken een flinke sprong richting “van gas los” doordat er veel minder warmte nodig is maar dat is niet het doel, het is een gevolg. De VVE’s kunnen optimaal profiteren en tegelijk met het aanpakken van de tocht en aanbrengen van ventilatie saneren we gelijk de lekkende asbest standleidingen, de boel ligt toch open. Voor dat soort zaken renoveren krijg je bij geen bank geld geleend.
En toen zat daar opeens een volksvertegenwoordiger die vanaf juni de Eerste Kamer gaat lamleggen. De moeizaam bereikte 30-jaars financiering voor appartementencomplexen gaat natuurlijk binnen no time om zeep, omdat Thierry niet wil dat we geld uitgeven aan verduurzamen want de Aarde warmt niet op.
Triest, de Baudetstemmer schoot in zijn eigen voet, de energietransitiebus zal bij zijn appartementencomplex niet stoppen. Lullig, maar het voelt natuurlijk wel fijn dat er een Ezel in Den Haag zit die met zijn gebalk jouw zachte onderbuik lekker warm laat voelen.
Uw GroenLinkse medeGutmensch,
Lars
Ps. Die 1000 miljard die geïnvesteerd worden zijn trouwens leningen die terugbetaald worden, maar dit terzijde.
We hoeven er nog maar 7 miljoen, we hebben haast. Ik ga mijn aanpak voordoen in de Wolterbeekstraat in Den Haag waar ik 16 januari 2019 de intake doe voor het straatplan want waarom zou ik nog plannen voor individuele huizen maken als de buren in hetzelfde huis wonen, we moeten opschalen!
Ik voer dit alleen uit in straten waar de bewoners samen al in de gaten hebben dat er wat moet gebeuren, straten waar men nog niet met “Parijs” bezig is moeten nog maar even een paar jaar wennen aan stijgende gasprijzen voor ze in beweging komen. Dat is niet erg, dat biedt ons de tijd van de voorlopers te leren en deze inzichten verderop in de transitie in te kunnen zetten.
Verkrijg inzicht in woning en straat
Luister naar je klant, die kent het huis en z’n (energie)-gebreken
Krijg inzicht in de energierekening van de straat (enquete)
Krijg inzicht in de woning
Infraroodscan
Blowerdoortest
nZEB-berekeningen
Kijk alvast eens door de oogwimpers naar energiekansen in de wijk.
Maak op basis van de verkregen inzichten een plan:
Investeer in de warme ruimtes, dáár gaat de energie verloren
Een nieuw dak, isoleren of na-isoleren kan daar heel goed bij horen, hoeft niet altijd.
Maak kieren dicht (tip : de voordeur kiert ALTIJD nastellen)
Als de CV einde levensduur is, plaats een tijdelijke HR-ketel (WisselKetel)
Bereken (met transmissieverliesmodel) of afgiftecapaciteit op lage temperatuur genoeg is
als je tekort komt aanvullen met LT-convectoren
Als gratis service scan ik de woning nog even op energieverspillers
Laat bewoners het huis een winter ervaren in de nieuwe configuratie
De volgende lente : faseer het aardgas uit
Maak een plan voor het uitfaseren van de CV voor iets anders
Begin eventueel over een warmtepomp of wijkverwarming
En als het dak de komende 40 jaar niet onderhouden hoeft dan kunnen we dan ook een zonnepanelen/warmte-plan maken.
Op deze manier gaan we voor zoveel mogelijk bewoners op een zinvolle manier energie besparen en de hele straat ParisProof maken. Dat doen we dus door eerst zo snel mogelijk zo veel mogelijk energie te besparen door het wooncomfort te verhogen.
In 2015 volgde uit de internationale klimaattop in Parijs het ‘Akkoord van Parijs’ dat door 195 landen is ondertekend. Ook Nederland ondertekende dat akkoord en stemde daarmee in de opwarming van de aarde beperken tot ruim onder 2 graden Celsius, met een duidelijk zicht op 1,5 graden Celsius.
Wereldwijd willen we in 2030 bijna de helft (49%) minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. Elk land moet eigen, nationale maatregelen nemen om het wereldwijd afgesproken doel te halen. In Nederland doen we dat door met elkaar – overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke partijen – het nationale Klimaatakkoord te sluiten.
Aldus het Klimaatakkoord. Voor ons ligt een geweldige kluif, we moeten nu echt haast gaan maken met Nederland ParisProof te maken. Omdat er ontzettend veel ruis zit in de discussie (Groningse aarbevingen, schaliegas, Poetins gas, luchtkwaliteit) hebben we besloten een serie artikelen te schrijven over hoe wij denken dat Nederland ParisProof kan worden. In dit eerst artikel van Willem Boeke proberen we wat ruis rond het begrip energie en het rendement van warmtepompen weg te nemen.
“Energiebesparen, kent u die uitdrukking?” Zo zou Dominee Gremdaat beginnen.
Inderdaad daar hebben we het steeds over: Energie-transitie, energie besparen.
Maar hoe staat het dan met de bekende
Wet van Behoud van Energie?
James Prescott Joule, zoon van een bierbrouwer, ontdekte in 1840 dat elektrische stroom die over een weerstand wordt geleid, warmte afgeeft: De Wet van Joule. De eenheid van hoeveelheid warmte is naar hem genoemd.
James Prescott Joule (Bron : publieke domein)
Hoeveelheid warmte is niet hetzelfde als temperatuur. Bijv. een vonk heeft een heel hoge temperatuur, maar bevat weinig warmte: Je kunt met een vonk moeilijk een keteltje water aan kook krijgen. Anderzijds is er best veel warmte voor nodig om een litertje water een paar graden op te warmen.
Joule kwam er ook achter dat mechanische arbeid omgezet kan worden in warmte. We kennen dat bijv. aan een rem die warm wordt als je hem gebruikt (wrijving).
De Wet van Behoud van Energie staat bekend als de Eerste Hoofdwet van de Thermodynamica en komt erop neer dat energie niet uit het niets kan ontstaan en ook nooit echt verloren gaat.
Als dat een Hoofdwet is, waar maken we ons dan druk om bij de energietransitie?
Nou ja… er is ook een Tweede Hoofdwet en die zegt dat warmte altijd van hoog (hoge temperatuur) naar laag stroomt. Het komt erop neer dat de kleinste onderdeeltjes van een systeem of een proces (moleculen) altijd een evenwicht zoeken. Zo ontstaan vonken nooit spontaan, uit het niets. En als we vonken maken (bijv. met een vuursteentje) doven ze heel snel weer uit omdat het kleine beetje warmte in de vonk direct wegstroomt naar de omgeving.
Energie is soms nuttig en soms niet. Daarom is het niet altijd zonder inspanningen mogelijk om minder nuttige energiesoorten om te zetten in nuttige.
Soorten energie.
Vrijwel alle energie op aarde is uiteindelijk zonne-energie. De zgn. fossiele brandstoffen (gas, olie, steenkool) zijn miljoenen jaren geleden ontstaan uit enorme plantengroei, dankzij de zon.
Probleem is dat als die brandstoffen in ruim een eeuw opbranden er te veel CO2 vrijkomt.
Bekende alternatieven zijn zonne-energie via zonnecollectoren of zonnepanelen en wind. Ook alternatieve vormen, zoals waterkracht, getijdenstroom, etc. zijn uiteindelijk te danken aan de zon.
Maar ook koud water of koude buitenlucht bevat energie: Het kan immers altijd nog kouder worden!
Alleen kernenergie staat los van de zon. Daarbij gebruiken we atoomenergie van atomen zoals uraan die al vanaf het ontstaan van de aarde aanwezig waren.
Elektrische energie
Een handige vorm van energie is elektrische energie. Veel metalen hebben de eigenschap dat de elektronen die bij hun atomen horen vrij losjes zitten. Als aan de ene kant van een stuk metaal extra elektronen worden aangeboden dan drukken die de elektronen in het metaal weg, naar de ander kant en als ze daar een uitweg vinden stroomt er een elektrische stroom door het metaal.
Het metaal heeft altijd wel wat weerstand en dan wordt er dus warmte in opgewekt volgens de Wet van Joule.
Maar als je het stuk metaal uitrekt tot een lange draad en die op een spoeltje wikkelt ontstaat er ook een magneetkracht als er elektrische stroom doorheen stroomt, waardoor een stuk ijzer in beweging kan komen: Met een beetje handigheid maak je zo een motortje.
Omdat er elektrische stroom door de draad stroomt wordt de draad warm. Maar ook de bewegingen die de motor maakt worden uiteindelijk weer omgezet in (wrijvings-)warmte. Uiteindelijk verdwijnt dus de nuttige elektrische energie in de vorm van een minimale toename van de warmte in de omgeving.
Eenheden
Vroeger drukte men hoeveelheid warmte uit in calorie: de hoeveelheid warmte (eigenlijk: de energie) die nodig is om 1 gram water 1 graad Celsius in temperatuur te doen stijgen.
Later wilde men over naar standaardeenheden. De eenheid “Joule” werd ingevoerd: de hoeveelheid energie die “verbruikt” wordt als een voorwerp met een kracht van 1 Newton (ca 0,1 kg kracht) over 1 meter verticaal omhoog wordt verplaatst. De energie gaat daarbij niet verloren, maar komt weer vrij als wrijvings/botswarmte tussen het bewegende voorwerp en de omgeving als je hem laat vallen. 1 Joule is dus hetzelfde als 1 Nm.
1 calorie komt overeen met 4,19 Joule.
1 Joule blijkt voorts ook te zijn verbruikt als ik 1 Watt gedurende 1 seconde aan elektrische stroom opneem: de Wattseconde (Ws). Omdat dat zo weinig is rekenen we meestal om naar kilowattuur (1 kWh = 3.600.000 Ws)[1].
Warmtepompen
Bij een warmtepomp gebruiken we elektrische energie om datgene te bewerkstelligen wat volgens de Tweede Hoofdwet van de Thermodynamica nooit spontaan gebeurt: een hoeveelheid warmte elders onttrekken en opwaarderen naar een hogere temperatuur.
Dat kost dus energie. In de warmtepomp zit een compressor die het zgn. koudemiddel, na verdamping, samenperst, waardoor het heet wordt. Die warmte wordt gebruikt voor het afgiftesysteem, bijv. de vloerverwarming.
Warmtepompen komen veel voor. Het zijn geen nieuwerwetse dingen. Al in de 19e eeuw kende men ze. De ijskast, de diepvriezer, de koelcel, de airco: allemaal zijn het varianten van de warmtepomp.
De hardware van warmtepompen kent ook geen verrassingen. Het is robuuste, vrijwel onderhoudsvrije apparatuur.
Wel zijn er een aantal factoren die de optimale werking beïnvloeden.
Zo is het nodig dat de compressor niet te vaak aan en uit gaat (starten kost extra stroom). Anderzijds loopt het rendement terug als de temperatuursprong hoger wordt, dus te lang achter elkaar doorwerken is ook niet goed. Daarom is er goede besturingselektronica nodig.
Vervolgens moeten warmteafgiftesystemen ruim gedimensioneerd worden: dikke leidingen; veel lussen in de vloerverwarming. etc. Want: de hoeveelheid warmte die wordt afgegeven is niet een kwestie van hete radiatoren. Hoeveelheid warmte is immers niet hetzelfde als temperatuur!
De hoeveelheid warmte wordt bepaald door het temperatuurverschil tussen aanvoer- en retourleiding maal het aantal liters water dat per seconde in het cv-systeem rondgaat. Dus: Een vloerverwarmingssysteem met veel parallelle leidingen waar veel lauw water doorheen stroomt kan net zoveel warmte afgeven (of zelfs meer) als een hete radiator met iele buisjes waar weinig cv-water doorheen gaat.
De kennis van warmtepompen komt in de praktijk dus neer op een goede aanleg en goede besturingselektronica. En een goede Nederlandse servicedienst bij eventuele storingen in die elektronica.
COP
Bij warmtepompen spreekt men vaak van de COP, de Coëfficiënt of Performance, oftewel de energiefactor. Een vergelijkbare afkorting is de SPF, de Seizoens Performance Factor.
De COP geeft weer hoeveel energie uiteindelijk op hogere temperatuur door een warmtepomp wordt afgeleverd t.o.v. de (uit het elektriciteitsnet) opgenomen hoeveelheid energie.
Bijv. 1 kWh erin en 5 kWh afgegeven betekent een COP van 5.
Dat is dus een specifiek kunstje van een warmtepomp. Een warmtepomp verplaatst een hoeveelheid warmte van een lagere naar een hogere temperatuur. Dat kost energie. Maar als het goed geïnstalleerd is breng je een veelvoud van energie (van elders) naar een hogere temperatuur.
Perpetuum Mobile
Al in het begin van de Verlichting (18e – 19e eeuw) probeerden mensen trucjes te verzinnen om machines (met name waterpompen voor bevloeiing) aan te drijven. Er werden om de haverklap ideeën aangedragen bij de Koninklijke Academie van Wetenschappen. Al in 1776, dus ruimschoots voor Joule, waren ze er wel klaar mee. Lees onderstaand krantenartikel uit die tijd er maar op na:
Krantenartikel 1776
Een Perpetuum Mobile, d.w.z. een “eeuwig beweger”, een machine die zonder externe toevoer van energie eeuwig blijft draaien, bestaat niet en zal ook nooit bestaan. Niet omdat het “nog” niet is uitgevonden, maar omdat het om basale natuurkundige reden niet kan.
Om diezelfde reden zullen er nooit verwarmingsapparaten komen die meer doen dan COP = 1, d.w.z. er gaat evenveel energie in als eruit. Dat geldt feitelijk ook voor de warmtepomp. Ook dat is geen perpetuum mobile. Het is alleen een verplaatser van energie. En energie die je aan de omgeving onttrekt is gratis. In feite zonne-energie die de lucht of de bodem op temperatuur houdt.
Alle andere apparaten verbruiken evenveel stroom als dat ze uiteindelijk aan warmte afgeven. Daarom zijn het COP = 1 apparaten.
Dat geldt niet alleen voor straalkacheltjes (met of zonder ventilator), maar ook voor dompelaars, voor haarföhns, voor IR-panelen, voor elektrische radiatoren, voor close-in boilers en Quookers, voor elektrische boilers, al dan niet in serie aan elkaar gekoppeld, voor blauwe, groene of andere magische dozen, met of zonder “strato-elementen” en voor generatoren van “watergas”. Het geldt eigenlijk voor elk apparaat. Ook een elektromotor, een wasmachine, een koelkast, zelfs een geluidsbox, zet de elektrische energie die je erin steekt uiteindelijk om in warmteafgifte aan de omgeving.
Geld en CO2
Conclusie: Een warmtepomp verbruikt aanzienlijk minder (elektrische) energie dan er als warmte wordt toegevoerd. Een factor 4-5 zuiniger met energie dan een verbrandings-warmtebron of een weerstands- (COP=1) warmtebron.
Zuiniger met energie is niet altijd minder CO2 en ook niet altijd minder kosten.
Om te beginnen de CO2: Zolang elektriciteit nog voor een belangrijk deel uit elektriciteitscentrales op fossiele brandstof (kolen, olie en gas) komen moeten we beseffen dat daar eerst forse verliezen optreden. Met andere woorden, een warmtepomp op elektriciteit wordt pas echt milieuvriendelijk naarmate de elektriciteit groener wordt.
En dan het geld: Gas levert bij verbranding ongeveer evenveel (warmte-)energie op als 9 kWh elektriciteit via een straalkacheltje. Maar het kost ca EUR 0,66 per m3. En 9 kWh kost ruim EUR 2,00, dus feitelijk, op energiebasis, 3x zo duur.
En dan hebben we nog de kwestie van investeringskosten voor een warmtepomp. En de bron (lucht of de bodem). En subsidie.
En dan hangt het tot slot nog van de installatie van de warmtepomp af welke COP-waarde in de praktijk wordt gehaald.
Ziedaar een bron van levendige discussies! Zolang die op feiten berusten: geen bezwaar, integendeel!
Maar laat je nooit in de luren leggen door Perpetuum Mobile fantasten. Daarom is dit kleine beetje natuurkundige theorie van belang voor iedereen die zich met de energietransitie bezighoudt.
We wensen jullie een smakelijk Kerstdiner met spruitjes en lekker vette jus en zo…
Ik begin na 4 jaar langzaam tot de essentie van mijn adviesmodel te komen…. Dit is het denk ik wel ongeveer:
Het Klimaatakkoord van Parijs heeft Nederland taakstellend een aantal CO₂-reductie-eisen opgelegd. Deze eisen zijn pittig (CO₂-vrij in 2050) en dit zal onherroepelijk tot eisen aan de gebouwde omgeving en dus aan die van woonhuizen van particulieren gaan leiden. Het is daarom verstandig om bij onderhoud en verbouwingsplannen hier rekening mee te houden.
Al onze adviezen zijn daarom geschreven met “is het ParisProof ?” in gedachten. Het sturen op minder CO₂ wordt nu nog door veel mensen en ook overheden abusievelijk vertaald als “zo snel mogelijk van het aardgas af”. De noodzaak dat we op moeten houden met Groningers in hun bed te laten schudden staat hier helemaal los van, maar het vertroebelt de discussie wel.
Onze adviezen richten zich op het verlagen van het energieverbruik door het verhogen van het wooncomfort. 70% van de klimaatdoelen zal namelijk gehaald worden door het verlagen van energieverbruik. Wij geloven dat mensen alleen in de nodige maatregelen investeren als ze er zelf beter van worden, en dat mag van ons ook. Daarom is het bij ons dit één-tweetje : besparen door kwaliteitsverbetering, de woningwaarde verhogen én de energierekening verlagen.
We proberen bij de maatregelen die we noemen altijd in acht te nemen wat de gevolgen van onze adviezen voor volgende generaties gaan betekenen. Bio-based (hout, houtvezel) heeft dan bijvoorbeeld de voorkeur boven gelamineerde niet recyclebare fossiele oplossingen, hoewel die soms niet te voorkomen zijn om doelen te halen.
We adviseren op basis van jarenlange praktijkervaring en op basis van bouwfysica, hoe gebouwen zich in het echt gedragen met bewoners en al. Door uit te gaan van bouwfysica voorkomen we dure onnodige maatregelen en krijgen ondergewaardeerde oplossingen met echte effecten voorrang.
Apparaten slijten en gaan daaraan meestal stuk. Zo ook mijn oude Stork Balans ventilatie systeem, kortweg WTW (van Warmte Terug Win – unit). Na 20 jaar gaf hij de geest (de cryptische foutcodes deden vermoeden dat de electronica het begeven had). Ik had hem al eens helemaal schoon gemaakt en het was me toen al opgevallen dat de randen van de ventilatoren helemaal ruw en kartelig voelden wat het kabaal van het ding deels verklaarde. Daarnaast voelde ik het in de buurt van het apparaat altijd tochten, ook geen goed teken.
Op jacht naar een nieuwe
Nu ben ik een aantal jaar als adviseur werkzaam in “de bouw” en ken ik vele spullenverkopers en doe ik voor mijn klanten veel marktonderzoek. Dus voor mezelf zou het wel een eitje zijn om een nieuwe uit te zoeken toch? Nou niet dus! De Stork was een relatief kleine WTW en de nieuwere zijn door de veranderende eisen (STILLER GRAAG!) groter geworden omdat grote ventilatoren stiller zijn en ruimere bochten ook. En omdat ik nogal eens klanten thuis ontvang en ik graag wil laten zien hoe het hoort was ik heel kieskeurig in hoe het straks allemaal zou gaan passen.
Passen en meten
Dus het was passen en meten en ik had als nadeel dat in mijn huis aan en afvoeren destijds maar een beetje lukraak in het beton gestort zaten, afvoertje hier, aanzuigbuis daar. Als je er naar de kale plek keek (ik had de kapotte maar vast verwijderd) dan zag je meteen dat als de bouwer destijds wat netter gewerkt had er nu plek zat zou zijn voor een ruimere unit. Maar goed, ik had bedacht hoe het straks zou moeten gaan passen en kon dus op jacht naar een nieuwe.
Alleen het beste is goed genoeg?
Het leuke van mijn werk vind ik eigenlijk het netwerken, het kennismaken, ideeën uitwisselen, mijn eigen kennis challengen. En zo zat ik pas aan tafel bij Buva, die ik kende van de Solidseal Kierdichtingsprofielen en verstelbare slotplaten. Die verkopen dus blijkbaar “Everything Technical” in een huis. Goeie kans dat je tegen de tijd dat je de woonkamer van een willekeurig huis ingelopen bent al voor €1000 aan Buva in je handen gehad hebt of doorheen gestapt bent. Zo’n bedrijf waar je eigenlijk normaal helemaal geen acht op slaat maar ondertussen een grote speler is.
One Size Fits All
Buva heeft bedacht dat een WTW vooral simpel moet werken, stil moet zijn en makkelijk aan te sluiten. En zo ontstond de eigen ontwikkeling : de Ecostream. Een kast zonder knoppen of display. Daardoor kan je de kast op twee manieren aan de muur hangen waardoor de aan en afvoer buizen (naar buiten) zowel links als rechts aangesloten kunnen worden. Fijn voor bouwers, het model is altijd goed. Hij kan volumes aan van 60 tot 350 kuub per uur, wat voor 95% van de woonhuizen goed is. Voor echt hele grote huizen wil je soms 400-500 kuupers hebben maar meestal is twee WTW’s dan een betere optie.
Buva maakte dus een eigen WTW. Is het de stiltste? Nee. Is het de goedkoopste? Nee. Is het de meest efficiënte? Wellicht (zeggen ze zelf). Haalt hij de meeste EPC punten? Nee. Het is gewoon een hele goeie WTW, voor een redelijke prijs.
Aankoop
Na nog een laatste rondje langs de concurrentie besloot ik dat “goed” goed genoeg voor mij was en besloot ik de Ecostream te kopen. Ik meld hier even dat ik hem tegen groothandelsprijs mocht kopen als particulier, ik had er wellicht meer uit kunnen slepen met een reclameblog maar ik wil mijn onafhankelijkheid niet te grabbel gooien. Je mag me mailen voor de prijs die ik betaalde als je het wilt controleren :-).
Ophangen
Het plaatsen was echt een fluitje van een cent. Het denk- en meetwerk zorgde er voor dat ie in 1x goed hing. Ik was alleen thuis en hoewel hij groot en log is lukte het om hem alleen op te hangen maar een paar handjes extra is wel fijner.
Aansluiten
Het aansluiten van de kanalen (aanzuig, afblaas, afvoer en inblaas) was wel even werk omdat de aannemer in 1998 alles met flexbuizen aan elkaar had gefrot. Het was een grote spaghetti zooi met bochten groter dan 180 graden, knikken en omwegen. Ik heb in totaal 3 flexbuizen afgevoerd. Ook maar gelijk de dakdoorvoeren afgeplakt, daar deden ze toen nog niet aan. Ik zag trouwens dat de doorvoer voor de zonnepaneelkabels ook gewoon een PVC-pijpje is en dus een open verbinding met buiten…..
De oude en nieuwe situatie
Eerste ervaringen – aanzetten
Nadat alle buizen netjes met daarvoor bedoelde tape luchtdicht op de WTW en aansluitpunten aangesloten waren kon de stekker in het stopcontact en … surprise! … hij begon te draaien. Niet schrikken, er zitten zelfbalancerende lagers in die de eerste 5 seconden een onheilspellende kabaal maken. Maar dat komt heel snel tot rust en dan ventileert hij. Punt. Wow :-).
Tweede ervaringen – connectiviteit
De volgende stap is om je telefoon te pakken en uit de Appstore de Buva Ecostream-app te downloaden. Bij het starten vraagt die app wat de Bluetooth pincode van de unit is (die staat op een sticker linksonder). Plop…verbinding. Vervolgens kan je in de app via bluetooth tegen de WTW zeggen wat het WiFi-netwerk is en …. plop … hij zit op WiFi. Iedereen in huis die nu de app installeert ziet zonder configuratie meteen de WTW (waarom dat handig is leg ik later uit).
Derde ervaringen – De App
Als je de App opent zie je onmiddellijk hoe de sensoren de luchtkwaliteit beoordelen:
Openingsscherm van de App
Als je op de Luchtkwaliteit-meter klikt dan opent het detailscherm waar je alle sensorinformatie kan aflezen. De eerste 5 dagen kalibreert de sensor dus dan zijn de waardes nog niet betrouwbaar.
Door een ventilatorsymbool aan te klikken kan je handmatig een stand kiezen (standaard gedurende 15 minuten). Als de sensoren aangeven dat extra ventileren nodig is dan schakelt hij zelf over op een hoger ventilatievolume. Dit werkt voortreffelijk, WC (luchtjes), keuken (vocht en fijnstof), douchen (vocht) of een te hoog CO2-gehalte : telkens besluit de WTW op te toeren.
Ventilatievolumes aanpassen
Wat ik als energieadviseur echt onwijs mooi vind is dat je de standen via de app kunt inregelen (in het installateursmenu dat je via de handleiding kunt vinden). Stand 3 is standaard 350 kubieke meter per uur maar dat blijkt voor mijn woning echt teveel van het goede : alle kanalen worden schoon gezogen (getuigen het filter na een half uurtje op volle toeren) en de ventielen fluiten als een gek. Op 275 kuub is de badkamer binnen een paar minuten droog en de kookluchtjes komen niet meer in de woonkamer. Genoeg dus.
In dit menu kan je de machine ook kalibreren als daar behoefte aan is.
Ervaring na een week
De oude was in de lente stuk gegaan en deze zomer hebben we alles natuurlijk geventileerd maar met het aanbreken van de herfst werd het gemis erg duidelijk : boven de douche was het in een paar weken zwart geworden. Dat probleem lijkt opgelost en voor mijn gevoel is de lucht in huis nu veel frisser dan voorheen. Op de laagste stand is de machine echt onhoorbaar maar ventileert dan toch nog ruim 100 kuub per uur. One happy camper hier. Een aanrader die Ecostream.
Ik heb behoefte aan een blogje met daarin een lijstje termen om op social media te kunnen gebruiken in discussies over Het Klimaat. Dat klimaat verandert, door toedoen van de mens, in een ongekend en (een voor de mens) bedreigend tempo. Dat weten we door de
Klimaatwetenschapper
Die na een 4-8 jarige academische studie en na het schrijven van talloze peer reviewed artikelen alles weet van een klein deelaspect van het enorm complexe klimaatvraagstuk en werkt dag en nacht keihard om daar met satellieten, modellen, onderzoek en empirische toetsen een steentje aan bij te dragen.
Het Klimaatpanel (IPCC)
Het neusje van de zalm der klimaatwetenschappers dat op verzoek van de wereldleiders elke 5 jaar de stand van de wetenschap samenvat en er, op uitdrukkelijk verzoek van diezelfde wereldleiders, 1 hoofdstuk aan toevoegt over wat de gevolgen voor de mens zouden kunnen zijn in bepaalde scenario’s. Dit hoofdstuk is DE kop van jut van pseudoklimaatsceptici (zie verderop).
De Klimaatscepticus
Is een leek (geen klimaatwetenschapper) die geprikkeld door vragen die gesteld worden, op straat, in de krant en op social media zelf op zoek gaat naar antwoorden en dan ontdekt dat bijvoorbeeld de zeespiegel in Nederland niet zo hard stijgt als in Miami en dat hier complexe processen spelen als veranderende zeestroming, het zwaartekracht-effect van de smeltende ijskap van Groenland aan ten grondslag liggen en ontdekt dan dat het keer op keer genuanceerd ligt. De klimaatscepticus (ik was er ooit ook een) sterft uit omdat alle mythes en hoaxes inmiddels uitgebreid gedocumenteerd zijn door echte specialisten.
De klimaatboodschapper
Vertelt en herhaalt onvermoeibaar in lekentaal wat de wetenschap ontdekt en wat daar vandaag de dag voor lering uit getrokken moet worden. Ik reken mezelf hier inmiddels voorzichtig toe.
En niet door de pseudoklimaatscepticus a.k.a. De Lulkoekenbakker
De Lulkoekenbakker kopieert een tweet van Thierry Baudet c.s. die een Elsevier-artikel van een paar bejaarde taalkundigen die ouwehoeren over hoe gezond CO₂ voor plantjes is op zijn Facebookpagina zette als onderbouwing van zijn “klimaatvisie”. De Lulkoekenbakker gebruikt deze tweet van Baudet als hét bewijs dat de Aarde altijd klimaatverandering heeft gehad en begint daarna over een links complot en cultuurmarxisme.
Ik geef de Lulkoekenbakker tegenwoordig 1 kans om met een inhoudelijke onderbouwing voor zijn stellingen te komen (want onvermoeibare boodschapper) maar als er een tweede “Bewijs van Baudet” volgt dan klik ik tegenwoordig op mute.
Wij boodschappers hebben wel wat beters te doen.
Dit is dat blogje, dat ontstond na het lezen van dit uitstekende artikel van Hans Custers over het CO₂-artikel in Elsevier en daar de term pseudoklimaatscepticus introduceerde. Ik vond dat een mooie term maar ik vrees dat het voor de gemiddelde Baudetvolger te lastig te begrijpen is. Op Twitter ontstond toen de term Lulkoekenbakker die voor mij perfect aangeeft waar we hier mee te maken hebben: in het begin wel schattig maar allengs hersenlozer geouwehoer van mensen die te lui zijn om zelf een mening te vormen en bang zijn dat hun Westerse geboorterechten misschien in het geding zijn.
De dag nadat de rechter de Staat voor de broek gaf voor haar CO₂-reductiebeleid is het alweer de 10e “Dag van de Duurzaamheid”.
Ik zit er als adviseur in “Everything Sustainable” een beetje dubbel in als ik heel eerlijk ben. Best belangrijk al die bewustwording maar als je er elke dag in fulltime mee bezig bent is het bijna too much….
Vandaag opperde ik dat Mark (Rutte) nu eens echt moest beginnen met maatregelen die zoden aan de dijk zetten. 25% op ons energieverbruik besparen is echt een eitje, de laatste 75% zijn veel moeilijker. Mark kan nog makkelijk de geschiedenis in als de MP die echt resultaat boekte. 100 kilometer per uur kan hij vanaf morgen invoeren (10 x 10 = 100, ik zie de campagne al voor me). Buitenlucht verwarmen met terrasverwarmers….kom op. Een vliegverbod op afstanden onder de 500 kilometer. Ik kreeg werkelijk 10-tallen tips op mijn vraag om hulp, mensen zijn er klaar voor!
Het vereist wel leiderschap om uit te leggen dat dingen die we voor lief zijn gaan nemen echt anders moeten. En als net-50’er en oefenfilosoof gooi ik gewoon wat levenservaring en een paar oneliners in de strijd ter motivatie om te zorgen dat we volgend jaar het gat op weg naar 100% reductie flink hebben laten krimpen.
“Ask not what your country can do for you, but what you can do for your country”
Eigenlijk een oproep aan de bevolking om de de handschoen op te pakken en zelf te doen wat mogelijk is en niet te gaan wachten tot de politiek de oplossing komt brengen (dat gaat namelijk niet gebeuren)
“Het beste moment om een boom te planten was 20 jaar geleden”
De Chinezen zagen dat lang geleden al goed. Het oude gezegde gaat verder met : “het op een na beste moment is vandaag”, en dat is natuurlijk helemaal waar. Het heeft geen zin oude koeien uit de sloot te halen, we moeten zo snel mogelijk actie ondernemen.
“Energiebelasting betaal je per Joule”
OK, die is van mij 🙂 om de minister te porren een flatrate energiebelasting in te voeren die echt effectief is : met die prikkel zal het bedrijfsleven binnen no time hun portie gedaan hebben.
Maar ik hou jullie op, we moeten aan de slag, we hoeven nog maar 7 miljoen huizen te doen.
Ik buig ondertussen diep voor Urgenda en Marjan Minnesma die het urgente klimaatverhaal zo expliciet op menig agenda gekregen hebben. Ik wens jullie allemaal veel voorleesplezier, inspiratie en ook een mooie bouwbeurs, misschien tot straks in Den Bosch!
Ik reed vanmiddag een paar proefrondjes in de Sonomotors Sion, een demo-auto van een Duitse startup in de EV-industrie die op roadshow is in Nederland. In dezelfde week dat het eveneens Duitse Mercedes een mislukt SUV-EV met beperkt bereik en beperkte features debuteerde (de EQC). In dit blogje mijn gedachten over de Sion.
Elektrisch rijden
Ik volg elektrisch rijden al heel erg lang (al sinds de Rav4e en de EV1 en ik reed al Prius in 2005) en denk dat ik wel ongeveer snap waar het naar toe zal gaan : omdat een elektrische aandrijving veel simpeler en goedkoper is dan een verbrandingsmotor is het onvermijdelijk dat op termijn de auto veel goedkoper wordt dan ICE’s. En dat is dan inclusief de snel goedkoper wordende accu. De route naar autonoom rijden is al uitgestippeld en ook niet meer tegen te houden.
Standaardisatie
In een verbrandingsmotor-auto zitten talloze onderdelen die een soort van “eigendom” zijn van de fabrikant : het blik en de bumpers, de pakkingen, zuigers, distributieriemen, motor management systemen etc. Hierdoor kunnen fabrikanten vragen voor hun auto wat ze willen, je hebt geen keus: als je een Golf wilt moet je naar Volkswagen.
Maar bij elektrische auto’s is het extreem simpel : je hebt een accu waar elektronen uit komen, die verwerk je met een motormanagement systeem (vergelijkbaar met een omvormer voor zonnepanelen) om een motor aan te drijven. Dat knoop je aan elkaar met wat koperen kabels. 4 wielen er onder : klaar! De EV is eigenlijk wat USB deed voor de computerindustrie : plug & play.
Onderstel van een Tesla. Dit is de hele auto, het koetswerk erbovenop is alleen bescherming tegen de regen.
Iedereen kan op zo’n skateboard een koetsje zetten en er een label op hangen. Mijn verwachting was dat “De Chinezen” dit trucje als eerste zouden inzetten.
Enter de Sonomotors Sion
Wie schetst mijn verbazing? Notabene een Duitse startup zet vol in op de mogelijkheden die OEM-assemblage in de EV-markt biedt. OEM staat voor Original Equipment Manufacturer en dat staat weer voor de fabrikant achter de inkoper achter de exporteur achter de distributeur die ergens in fabriekjes in de binnenlanden van China voor fracties van ons bekende prijzen onderdelen produceert. Die artikelen worden verwerkt in alles van je iPhone tot de knopjes van de afstandbediening van de TV. Het feit dat u het 10 tot 100-voudige betaalt voor die onderdelen komt door tussenhandel, branding en assemblage waardoor je bereid bent de hoofdprijs te betalen voor de verzameling in elkaar geschroefde Chinese onderdelen.
Sonomotors ziet ook welke kant de autoindustrie op gaat en heeft de stoute schoenen aangetrokken. Ze hebben in een excelletje de inkoopprijs van alle benodigde onderdelen gezet, daar een autobouwer met overcapaciteit bij gezocht die hem in elkaar wil schroeven en berekenen een eerlijke winstmarge. En dan staat daar opeens een hele kekke elektrische auto voor 16.000 euro die 250 kilometers ver moet kunnen rijden. En om te laten zien dat ze innovatief zijn zit de auto onder geplakt met flexibele zonnepanelen waarmee je ongeveer 30km aan elektrische energie per dag opvangt, geinig maar niet noodzakelijk*.
Hoe rijdt hij?
Alle elektrische auto’s rijden lekker, deze ook. Als je instapt zie je gelijk dat het OEM is, links en rechts zie je schakelaars en bedieningshandels die je van andere auto’s herkent (pookje is van de BMWi3) . Niks mis mee. Ze mikken op 250 echte kilometers, wat voor 95% van de Nederlanders meer dan zat is omdat je in geval van nood ook kunt snelladen met 50 kW. Ze hebben goed rondgekeken bij de elektronicafabrikanten en vonden een omvormer die ook 220V kan terugleveren : je kunt je Senseo op de camping zo aansluiten op een naast de laadstekker aanwezig stopcontact (11kW vermogen beschikbaar via type 2 stekker!).
Hij trekt vlot genoeg op voor het dagelijks verkeer maar het is natuurlijk geen Tesla. Hij zit fijn, niks mis mee.
Maar?
jajaja, je voelt hem al een poosje aankomen…… Deze auto is voor 95% van de hedendaagse benzineslurpers een perfecte vervanger, maar als je in 2020 met een OEM-EV op de markt komt zal er op zeker forse concurrentie zijn van echte Chinezen (ik kan nu nog geen namen noemen maar let maar op volgend jaar). En ik denk dat die allemaal tjokvol met sensoren, rijbaan assistentie, radarafstandhouders enzovoort zitten. Want dat kost in 2020 geen drol meer.
En dat sensornetwerk zit niet in de planning bij de Sonomotors, het is bedoeld als een hele gave Opel Kadett op stroom met zonnepanelen, en ik ben bang dat de EV markt veel harder gaat dan dat.
Samenvatting
Gave bak, rijdt lekker, ik had hem 2 jaar geleden 100% zeker gekocht maar nu ik ervaren Leaf-rijder ben kan en wil ik niet meer terug. Maar ik denk wel dat er een hele grote markt is voor first-time EV-rijders als ze op tijd kunnen gaan concurreren met de Chinese OEM’s.
*Nabrander : ik ben erg benieuwd hoeveel goedkoper de Sion zonder zonnepanelen zou zijn. 30 kilometer is ongeveer €1,00 stroom. Ik weet bijna 100% zeker dat je veel beter 2 gewone zonnepanelen aan de klant kunt geven om thuis te laden. En van het prijsverschil de auto goedkoper maken.
Ik ben adviseur, geen handelaar. Dat heb ik de afgelopen jaren verschillende malen hardhandig ondervonden. Verkoop een LED-lamp en hij gaat stuk en als je dan servicegericht bent kan je een uur heen en weer om hem om te ruilen. Handel…het is niet mijn ding, ik loop er compleet op leeg.
Mono-block Warmtepomp
Nu ben ik wel regelmatig op het web te vinden om prijzen op te zoeken voor adviezen en klanten wijzen me geregeld op scherpe aanbiedingen. Zo kwam ik een aantal jaar geleden goedkope mono-block warmtepompen tegen. De monoblock is volgens mij een beetje de heilige graal van de energietransitie omdat het apparaat buiten staat en alleen stroom en aan- en afvoerwaterleidingen naar buiten hoeven. Geen gedoe met koudemiddel leidingen waar dure STEK-gecertificeerde installateurs voor nodig zijn.
Handel en de Bouw
Er is niks mis met dit apparaat, grote leveranciers verkopen ook Mono-blocks en het innerlijk van de Warmtepomp bestaat uit dezelfde compressor die de Chique A-labels ook gebruiken. Alleen de aansturingselektronica is wat spartaans en het blik is geen topkwaliteit. Ik ben momenteel aan het uitzoeken wat de kosten zijn om dit te upgraden met een mooie paint-job en de verdamper te laten coaten zodat deze niet meer corrodeert in ons zilte landje. Dat doe ik omdat ik vind dat warmtepompen VEEL TE DUUR zijn. Van de week zag ik prijzen in de krant van iemand die zijn warmtepomp uit Spanje liet komen en daarvoor veel minder dan de helft betaalde van wat er in Nederland voor exact hetzelfde apparaat gevraagd wordt. Een Nederlandse warmtepompofferte begint zomaar bij €8000 en hobbelt vrolijk door naar de €20.000 voor de wat grotere systemen. De bouw helpt het frame dat het meer dan een halve tot een hele ton kost om een woning vangaslos te krijgen in stand te houden. Het geld klotst immers weer tegen de plinten in Nederland.
Onderhoud
De handel zal roepen dat er service en onderhoud en garantie en weet ik wat allemaal geboden wordt maar laten we eerlijk wezen : hoeveel onderhoud heeft u de afgelopen halve eeuw aan uw koelkast gehad? Nul? Nou, de monoblock is dus een koelkast zonder deur. Verwacht onderhoud : Nul.
Subsidie
Oorzaak van de hoge prijzen is de ellendige subsidie. Ik heb het al vaak gezegd en ik zeg het nog een keer : subsidies verstoren de markt. In Nederland krijg je zomaar €2000 euro cadeau van de overheid als je je laat verleiden een warmtepomp te kopen. Die €2000 zijn linea recta door de handel in de prijs verwerkt. Ik vind het echt eeuwig zonde van ons dure belastinggeld. Ik zou, als ik toch handelaar zou worden, je een warmtepomp kunnen verkopen waarop je nog geld op toe krijgt. Dat kan nooit de bedoeling zijn van de energietransitie…..
Waarschuwing
Het sleutelen aan verwarming en elektra is iets wat je niet lichtzinnig moet doen, en ook het weghalen van het gas moet met zorg gebeuren. Maar dat gezegd hebbende : de handige klusser met een goed kierdicht gemaakte woning zou zomaar voor een habbekrats #vangaslos kunnen.
OK….. ik ga nu mijn nooit gerealiseerde businessplan voor de mono-blocks delen:
Transportkosten vanuit Duitsland naar je voordeur : €75
Mijn carriëreswitch van IT naar Everthing Sustainable noopt mij ertoe om te practicen what ik preach en ik ben dan ook in stappen afscheid aan het nemen van een fossiel leven. Dat betekende voor mijn autocarriëre sinds 2000:
2000 : Seat Leon Turbo Diesel
2005 : Toyota Prius
(intermezzo van een grote gore diesel omdat mijn laatste IT-werkgever niet wilde luisteren)
2010 Laatste vliegtuigreis
2015 : Toyota Plug-in Prius 3kWh / voor 20 km, thuis- of laadpaalladen in 2 uur
2017 : Fiat 500e 20 kWh voor 150 km, thuis- of laadpaalladen in 8 uur
2018 : Nissan Leaf 40 kWh voor 300 km, snelladen in 1 uur
Bij de benzinepomp
Allengs minder CO2 en meer kWh. Maar ook een grote verandering in wat de staat verdient aan mijn autorijden. Want op een liter benzine zit 77 cent accijns en 31 cent BTW (ja in Nederland betalen we belasting over te betalen belasting). 108 cent dus per liter. Stel we rijden 1 op 20 (we reden immers Prius) dan komt dat neer op 5,4 cent in de staatskas voor elke kilometer die ik reed. Voor een meer gebruikelijke 1 op 15 is het 7,2 cent per kilometer.
Thuisladen
Met een elektrische auto die je thuis aftopt betaal je 18 cent per kilowattuur. Daarvan is plm. 32% belasting en heffingen, zeg 6 cent. Met een kilowattuur rij ik met gemak 7 kilometer. Dus 0,86 cent in de staatskas per kilometer. Elektrische rijders stoppen veel geld en moeite in hun veel schonere transportbehoeften, dus ergens is dat wel terecht. Ik preek hier natuurlijk voor eigen parochie, maar dit is zoals ik het zie.
Snelladen
Op de snelweg zie je steeds meer snelladers van o.a. Fastned (Gele bogen) en Allego (bij benzinestations). Het exploiteren van snelladers kost natuurlijk geld en er worden dan ook forse laadprijzen gevraagd van 30 tot wel 65 cent per kilowattuur. Voor menig EV-rijder reden ze vooral te gebruiken voor noodgevallen waarin je thuis of de zaak net niet haalt. Uitzondering hier zijn de Tesla eigenaren die alle laadkosten die ze ooit zullen maken betaalden bij de aanschaf van hun auto waarna ze gratis terecht kunnen bij het Tesla-snellaadwerk. (Model 3 eigenaren zullen gewoon moeten betalen).
Enter Maingau
Vanaf half juni gaat er echter wat veranderen in het Nederlandse snellaadlandschap. Het Duitse energiebedrijf Maingau heeft afpsraken gemaakt met Fastned waardoor je vanaf dan bij alle snellaadstations kunt tanken voor …. 6 cent INCL BTW … PER MINUUT. Hoe sneller je auto kan laden, hoe goedkoper het is. Met mijn Nissan Leaf komt dat effectief neer op laden met 40kW zodat het laden van 20 kWh een half uurtje duurt. Die 20 kWh kosten me dan €1,80. Daar kan ik dan weer 150 kilometer mee verder. Je kan je haast niet voorstellen dat een bedrijf aan stroom van 6 cent nog kan verdienen maar het kan blijkbaar. De oorzaak ligt in het feit dat je (bijna) geen energiebelasting meer betaalt over het meerdere boven 10 miljoen kWh en als je een snellaadwerk exploiteert is dat een eitje. Het is de gruwelijk scheve degressieve energiebelasting waar ik al jaren op mopper die dit mogelijk maakt.
Ik vind het een gruwel en het verhindert dat bedrijven investeren in besparen en opwek (als je heel veel gebruikt is een kilowattuur niks waard en dus kan investeren in PV niet uit).
Voor publieke laadpalen geldt tot 2020 en speciale regeling waardoor de EB met 5 cent verlaagd wordt maar ik denk zelf dat de laadpalen als 1 virtuele aansluiting gezien worden en zo in de hoogste staffel belanden.
In de tabel hierboven zie je dat Maingau 183x minder energiebelasting betaalt dan een burger. Dat voordeel geven ze nu aan de particuliere klant.
De overheid krijgt voortaan 1,2 cent BTW per kWh van me, dus 0,17 cent per kilometer. Dat is 1/31e van wat een benzinerijder aan belasting en accijns afdraagt.
Snellerladen
De snellaadtechniek ontwikkelt zich razendsnel. 100, 150 en 300kW laden liggen in het verschiet. Waarmee de energiebelastinginkomsten nog een factor 6 gaan dalen, naar 0,03 cent per kilometer. Dat gaat echt pijn doen in de staatskas als E-rijden een beetje populair gaat worden.
Belastingkomsten autorijden
Bovenstaande grafiek gaat uit van 40% groei elektrisch vervoer per jaar, dus de EV-rijders zullen komend decennium kunnen free-riden, hoewel ik denk dat als EV’s iets goedkoper worden de bijna gratis brandstof best een aanjager zal blijken.
Ik ben zonder meer bereid om mijn eerlijke bijdrage aan de staatskas te leveren, maar zolang de overheid weigert bedrijven fatsoenlijk aan te slaan voor hun energieverbruik (en CO2-uitstoot) ga ik vol in de aanval met het afbreken van het stelsel van degressieve energiebelasting. Dag accijns en BTW, Fastned en Maingau, here I come!
Lars
ps. (ik begrijp dat de laadpalen van NLE en ANWB servicepunten er ook onder vallen)
